Түркістан облысының тарихи тағылымды, шежірелі өңір екені, оның жер-су аттарынан да байқалады. Қазығұрт тауының атауы соның бір дәлелі іспетті. Осы атаудың пайда болғанына мыңдаған жылдар болды дейді ғалымдар және бұл туралы ел аузында жыр да, аңыз да көп. Мұның бәрі бекерден-бекер болмаса керек, өйткені халық бірнәрсені білмесе айтпайды, ал ғалымдар кез келген нәрсені зерттемесе жазбайды.
Бабаларымыздың: «Қазығұрттың басында кеме қалған, ол әулие болмаса, неге қалған?!» – деп айтып кеткен ғажап сөзі осының айқын дәлелі. Жоғарыда айтылғанның барлығы да Қазығұрттың киелі атау, қасиетті жер екендігіне күмән келтірмейді. Қазығұртқа байланысты қазір де көптеген көркем туындылар жазылып, ғылыми зерттеулер жүргізілуде.
Рас, байтақ Қазақ елі үшін Қазығұрт өңірі ыстық мекен. Аңызға тұнып тұрған қасиетті жер. Қасиетті демей не дерсіз, ол туралы аңыз-әпсана, жыр, дастан қаншама. Көнеден жеткен аңыз бойынша, бүкіл әлем су астында қалып, топан су басқанда Қазығұрт тауының жоғарғы шыңына Нұх пайғамбар кемесі келіп тоқтаған деседі. Ғасырлардан ғасырларға жалғасып келе жатқан ескі аңыз осылай дейді. Желмаясына мініп, жерұйық іздеген Асанқайғы бабамыз: «Қазығұрт – Алланың мейірімі түсіп, шапағатын шашқан тау екен, Нұх пайғамбардың кемесі қалып, бар қасиет бойыңнан табылғандай тау екенсің…» деп жырлаған. Ежелгі жер-су атауының мифтік түсінігіне қарағанда «Қазығұрт» атауының ең ежелгі түркілік нұсқасы – «қаңғұқ-урт» болған деседі. Мұндағы «Қаңғұқ» (қуыс, үңгір, шұңқыр) сөзі «бастапқы тіршілікті жаратқан құрсақ, Ұлы ана» дегенді білдіретіні айтылады. Тағы бір пікір бар. «Қазығұрт» атауы «Қазық» сөзіне «йурт» (жұрт) деген сөз тіркесу арқылы жасалған, яки адамзаттың «Қазық жұрты» дегенді білдіреді. Тізе берсек, Қазығұрт туралы маңызды дерек көп.
Ежелгі дәуір әдебиетінің інжу-маржаны саналған «Оғызнамада» және араб тілінде жазылған көптеген шығармаларда Қазығұрт тауының аты ерекше аталады екен. Аңыз түбі ақиқат деген, Пайғамбар кемесінің Қазығұртта тоқтағанына сол өңірдегі жер атаулары да нақты дәлел бола алса керек. Мысалы, онда «Пайғамбар тоқтаған», «Пайғамбар саусағы», «Нұх пайғамбардың мешіті», «Әбрахмат бұлағы», «Ғайып ерен, қырық шілтен», «Ата тас пен Ана тас», «Ақбура ата», «Көзді ата», «Кеме қалған» т.б. әулиелі жерлер, үш жүзден астам бұлақ, бірнеше үңгір бар.
Ғалым Қ.Өмірәлиевтың пікірінше, Қазығұртта осылайша аталатын қала б.д.д. бірінші ғасырда болған. Қазығұртта Кемеқалған аталатын жер бар. Сол маңайдан тастан қаланған қосу белгісі бар үлкен доңғалақ табылған. Бұл таңбаның өркениет әлемінде кең тарағаны белгілі.Оны шумерлер udu «Күн құдайы» («бог солнца») деп оқығанын Олжас Сүлейменов атап көрсеткен.
Этнограф ғалым Жағда Бабалықұлының пікірі мынадай: «Орыс ғалымдары Тәжікстанның теңіз деңгейінен 300 метр биігінен акуланың сүйегін тапты. Яғни, 12 мың 680 жыл бұрын Орта Азия топан су тұтқынында болған делінетін ғылыми дерек Нұх пайғамбардың кемесі Қазығұртқа тоқтаған деген аңызды тірілте түседі».
Бұл тау ел арасында «Қазығұрт әулие» деп те аталады. Ерте заманда бүкіл әлемді топан су басатынын Нұқ ғалаһи-уәссалам алдын ала біліп, ертерек қамданып, кеме жасатады. Топан қаптаған кезде жан-жануарлардың аталық және аналық жыныстарын алып, кемеге мінгізеді. Мұның ішінде төрт түлік малдың да тұқымы болады. Нұқ пайғамбардың жақсы адамдары мен туған-туысқандары – барлығы сексен жан ғана кемеге кіреді. Су тасқыны алты айға созылып, Нұқтың кемесі Қазығұрт тауына қайырлайды. Қасиетті осы таудың жоталарына төрт түлік малдың, аң мен құстың алты айлық аштыққа арып-ашып қалған тұқымы түседі. Оларға Жаратушы ие мен пірлерінің шарапаты тиіп, аман қалады. Содан жер үстінде тіршілік қайта қалыптаса бастайды. Тау жоталарындағы жан-жануарлардың аяғы тиген жерлері киелі, әулие болып саналады. Олар Қазығұрт ата, Ақбура ата, Көзді ата, Әңгір ата, Шілтер ата, Мейрам ата, Қайнар ата, Қызыл ата деп аталады. Кемеден түсіп, қоныстануға қалған 80 адамның 73-і шейіт болып кетеді. Нұқ пайғамбардың өзі, Хам, Сам, Иофес атты үш ұлы, Әшиат, Ләйла, Айша деген үш келіні ғана аман қалған екен. Олардан адамзат ұрпағы қайта өрбіп шығады дейді бізге жеткен аңыздардың бірінде. …Алатаудың батыс баурайында аласа тауда Қазығұрт атты әулие өмір сүріпті. Ол ақылды да әділ болып, өмірінің соңына дейін Құдайға қызмет етіпті. Талай рет елін апаттан аман алып қалған екен. Күндердің күнінде, Қазығұрт әулие қартайып, шашын ақ шалған сәтте төскейдегі халыққа үлкен апат келеді. Олар бірін-бірі тонап, ел ішінде ұрлық пен зорлық көбейеді. Әлдісі әлсізін, көбі азын тонау әдетке айналып, халық арасында алауыздық етек алады. Адамдар арасындағы ынтымақтан береке кетеді. Осы кезде жаратушы Алла оларға жыландар мен шаяндарды жіберіпті. Аспаннан у аралас жаңбыр жауып, егістіктері уланады. Өзара тіл табыса алмай, Құдайдың қаһарына ұшыраған адамдарды жыландар мен шаяндар шағып, ажал құшағына алады. Ел арасын қорқыныш пен үрей жайлап, зор азапқа ұшырайды. Көбі өліп, аз қалған адамдар Қазығұрт әулиеге келеді. Олар бұл арада жыландар мен шаяндардың жоқ екенін көріп, таң қалады. Қазығұрт әулиеге: – Бізді мына азаптан құтқарып, ажалдан алып қалу тек сенің қолыңнан келеді. Сенің арың Құдай алдында таза, біз сияқты күнәһар пендеңе араша түсіп, ажал мен азаптан құтқар. Қателігімізді мойындап, алдыңа бас ұрып келіп отырмыз, – деп жылап-еңіреп, аяғына жығылып, бас иеді. Сонда Қазығұрт әулие: – Сендер құдай алдында күнәға батып, кешірілмес қылмыс жасадыңдар. Сол үшін Алла сендерді жазалап отыр. Егер сендер ақымақтық істеріңді тастап, бір-біріңді қинаудан, тонаудан аулақ болсаңдар, араша түсейін, – дейді. Ажалдан қорқып, азаптан үрейленген әлгілер: «Тастаймыз, енді қайталамауға уәде етеміз, егер осыдан құтқарсаң, бәрін де орындаймыз!» – деп шуласып, ант береді. Қазығұрт әулие күнәһарлар күнәсін кешіру үшін Құдайға мінәжат етіп, дұға оқиды. Құдай Қазығұрттың дұғасын қабыл алып, әлгілердің күнәсін кешіреді. Жыландар мен шаяндарды жіберуін тоқтатады. Содан «Қазығұрт – киелі, әулие тау» атаныпты, – дейді тағы да сол көп аңыздың бірі. Қай халық болса да ежелден елді мекендер мен жер-су атауларының мағынасы мен мәніне, шығу тарихына аса зор мән берген. Бұл жөнінде, түрколог С.Сахабаттың пікірі мынадай: – Біздің ата-бабаларымыз атаулар мәселесінде көне тілдерге барып, қазақ жеріне ислам діні келгенше, біздің халық тәңірдің бар екенін мойындап, өздерінің дәстүрлік наным-сенімдерімен өмір сүрген. Оңтүстік топонимдерінде сақ, түркі элементтерінің молдығы соншалық, өзгені қоя тұрып, әуелі өзіміздің тісіміз батпай жүрген мәселелер баршылық. Эпосқа, тарихи аңыздарға, тіпті қазақы шежіреге мүлдем қарсылығымыз жоқ. Қайта керісінше, кәдеге жаратамыз. Мәселе ауызекі шежіреге ойысып бара жатқан ойсыздықта. Қазаққа мейлінше етене, айтылуы бір болғанымен мағынасында айырма жетерлік, һәм «ғ» литургы түркімен, түрік, әзери оғыздарында, араб-парсы, орыс фонетикасында емге ұшыраспағандықтан, яки түсіп қалады, яки өңге литургке (г) айналып кетеді. Қазығұрт оронимінің «қазығ» буынына Көк түркі нұсқасында ой қыдыртып көрелік. Келесі буын ұрт /юрт /йурт / жұрт – бізге аса таңсық емес. Қасиетті айлақ – Жер кіндігі (аxus mundi) – Ғарыш бәйтерегі (aror mundi) – қазығ йурт – Қазығұрт. Қазығ йурт қазақы көмейге ауысқанда – Қазығұрт! Қазтуған жыраудың алаң да алаң жұртын, елең де елең жұртын ескерсек, ештеңесі де жоқ. Бойымызға да, ойымызға да шап-шақ, таза ұлттық пайымға ие боларымыз хақ. Көшпелінің жағрапиялық білімі аса жоғары. Осалдығы хатқа түспегенінде, жолай кимелегеннің аузында кетіп өңі айныған мінезінде. Оның бірінде Қазығұрт Оғыз ханның алты ұлының бірінің баласы ретінде, екіншісінде тау ретінде аталады. 1043 жылы Оғыз ұлысы ыдырап, кейбір тайпалары батысқа көшкен сәттен бастап, бұл өлкені «Қазығұрт халқы» деп атай бастаса керек. Біздің халқымыз Қазығұрт атауы арқылы рухтанады. Қазығұрт тауын – Нұх пайғамбардың кемесі тоқтаған, адамзаттың алтын бесігі ретінде ардақ тұтады.
